Filateli Nedir?
Filateli veya pulculuk, posta pullarını konu edinen uğraş alanına verilen isimdir. Posta pulları ile ilgili ilk gün zarfı, özel gün damgası, antiye, posta tarihi ve benzeri maddeler ile de ilgilenir. Filateli, pul toplamaktan çok daha geniş bir alanı kapsar ve sadece pul ile ilgili çalışmalarla sınırlı olmak zorunda değildir. Bu işle uğraşan kişilere de "Filatelist" denilmektedir.Bu isim 1865 yılında Fransız koleksiyoncu Herpin tarafından bulunmuş ve bütün dünyada benimsenerek o zamandan bu zamana kullanılmıştır. Filateli kelimesi eski Yunanca kökenli "philos" ve "atelia" kelimelerinden türemiştir.
Pul Nedir?
Pul, mektup, posta kartı, gazete, küçük paket ve benzeri posta gönderlerinde ücretin alındığını gösteren, önyüzünde ait olduğu egemen ülkenin siyasi, kültürel, tarihi olaylarını, güzel sanatlarını, coğrafyasını, faunasını ve saire yansıtan çeşitli resim, grafik, motifli şekiller basılmış, arka yüzüne özel bir zamk sürülmüş kare, dikdörtgen, üçgen, altıgen, yuvarlak, simetrik ve asimetrik veya benzeri şekillerde hazırlanmış, çeşitli büyüklüklerde olabilen, değerli bir kağıttır. Pulun üzerinde ait olduğu ülkenin ismi ve o ülkenin para birimine göre değeri yazılıdır.
Filatelide Kullanılan Terimler
Posta pulları (Sürekli Pullar)Posta gönderilerinin ücretlerinin ödenmesinde kullanılmak üzere bu isim altında ve çok sayıda ve çoğunlukla iki renkli olarak bastırılan pullardır. Bu posta pullarda başta Atatürk olmak üzere, Türk Meşhurları, Anadolu bitkileri, kır çiçekleri ve benzeri konulara yer verilmektedir. Postada devamlı geçerli olduklarından "sürekli posta pulları" olarak ta isimlendirilmektedirler.
Resmi posta pulları
5584 sayılı Posta Kanunu'nun 21.maddesi gereğince genel bütçeye giren devlet daireleriyle katma ve özel bütçeli dairelerin, belediyelerin ve bunlara bağlı idare ve kurumların postaya verdikleri her türlü posta gönderilerinin ücretlerinin ödenmesinde kullanılmak üzere bastırılan pullardır.
Hatıra pulları (Anma pulları)
Başta tarihi, sosyal ve kültürel varlıklarımız olmak üzere, yurtiçi ve yurtdışında meydana gelen önemli olayların, ülke ve insanlık tarihine hizmet etmiş meşhur kişilerin doğum ve ölüm yıldönümleri, turizm değerlerimiz, nadir bulunan (endemik) bitki ve hayvanlar ve benzeri konular anmak için çıkartılan pullardır. PTT Genel Müdürlüğü her yıl en fazla 13 ayrı konuda anma pulu çıkartmakta olup, bunların tirajı genel olarak 600.000 adettir.
Artı değerli hatıra pulları
9.6.1958 gün ve 7127 sayılı yasa gereği Sosyal Yardım Kurumlarının verdikleri hizmetlere maddi katkıda bulunmak için PTT Genel Müdürlüğü tarafından yılda iki kez artı değerli hatıra pulu çıkartmaktadır. Bu pulların üzerinde yer alan artı değerler posta ücretlerinin ödenmesinde geçerli değildir. Bu yolla toplanan tutarın %75'i Kızılay'a, %25'i ise Çocuk Esirgeme Kurumuna yıl sonunda ödenmektedir. Artı değerli pullar ile anma bloklarının tirajı 300.000'dir.
Uçak pulu
Posta ücret tarifesinde uçakla gönderilecek posta maddeleri için öngörülen ücretlerde bastırılan ve üzerlerinde havacılıkla ilgili resimler bulunan pullardır.
Otomat pulu (ATM)
Özel makinelerde ihtiyaca uygun değerde üretilen posta pullarıdır. Bugün bir çok ülkede kullanılmaktadır. Ülkemizde ise 1987 ve 1988 yıllarında kullanılmıştır.
Tematik pul
Hayvan, bitki, spor, meşhur adamlar, tablolar, taşıtlar gibi belli konuların resimlerini taşıyan pullardır.
Takse pulu
Postaya verildiği sırada ücreti hiç ödenmemiş veya eksik ödenmiş posta gönderilerinin alıcılarından veya gerektiğinde göndericilerinden alınan ücretler için kullanılan pullardır.
Tet-Beş
Birbirine ters olarak basılmış iki pula denir. Bunlar baş başa ters, yan yana ters ve ayak ayağa ters basılmış olabilir.
Föyye
Üzerinde dantelli veya dantelsiz bir veya birkaç pul basılmış olan ve kenarlarında çoğu zaman yazılar taşıyan küçük pul tabakasıdır.
Sürşarj
Daha önceden tedavüle çıkartılmış olan pulları tekrar kullanmak gayesi ile üzerlerindeki değerlerini değiştirerek veya değiştirmeksizin başka bir olayı anmak veya pulun çıkarılış amacını değiştirmek için yeni yazılar, rakamlar veya motifler basılması işlemidir.
Varyete
Bir pulun Posta İşletmesinin kontrolü altında ve çok sayıda değişik şekillerde basılmasıdır. Varyete hatalı baskı (erör) değildir.
Santre
Bir pulun resmini çevreleyen çerçevenin (formanın) pul kağıdının tam ortasına basılmış olması halidir. Bu pulda resim, dantelli kenarlardan eşit uzaklıktadır.
Portföy
Bir hatıra pulu için bastırılan ve içinde söz konusu anma pulu, bununla ilgili ilk gün zarfı , kart veya öteki yayınlar bulunan filatelik dosyadır.
Seri
Aynı isim altında çıkarılan aynı veya değişik değerdeki birden fazla pulların tamamına denir.
4'lü Blok
Birbirinden ayrılmamış, üst üste ve yan yana 4 puldan meydana gelen pul grubudur.
Lejand
Pul üzerindeki yazılara verilen isimdir.
Şarniyer
Pulların albüme tutturulmasına yarayan küçük zamklı şeffaf kağıt parçasına verilen isimdir.
Normal ihtiyaç posta mektubu
Kişisel veya ticari ihtiyaç neticesinde, postada geçerli mektup gönderme şartları uygun, gerekli posta ücretine uygun değerde pul yapıştırılmış ve postadan geçmiş mektuplardır.
Taahhütlü posta mektubu
Postaya verildiğinde, şube tarafından kayıt altına alınarak, alındığına dair göndericisine damgalı makbuz verilen bir gönderi türüdür.
Filatelik zarf
İlk gün ve özel gün damgasını taşıyan, komple özel zarflardır. Tedavüle çıkan hatıra pullarını tam seri olarak yapıştırarak postadan geçirilen mektuplar da filatelik zarf mahiyetindedir.
İlk gün zarfı
Üzerlerinde bir anma veya sürekli pul serisi yapıştırılıp konuya ait ilk gün damgası ile damgalanmış, yazı ve motifler taşıyan özel zarflardır.
Özel gün zarfı
Üzerlerine yapıştırılan pula özel bir filatelik damga basılan, damga konusu ile ilgili yazı ve motifler taşıyan özel zarflardır.
Marj
Pul tabakalarının ve anma bloklarının kenarlarında ve pulların çerçeveleri dışında kalan baskısız kısımlardır.
Antiye
Üzerinde alınacak ücreti gösterir pul baskısı bulunan resimli veya resimsiz posta kartlarına verilen isimdir.
Perforaj
Tabakalardaki ve anma bloklarındaki pulların birbirinden kolayca ayrılabilmeleri için aralarına özel zımba makinesiyle yapılan delik açma işlemine denir.
Değer
Pulun üzerlerinde rakam ve/veya yazı ile gösterilen postadaki satış fiyatına verilen isimdir. Herhangi bir serideki pulu belirlemek için de kullanılır.Örneğin serinin 60 kuruşluk pulu gibi.
Dantel
Perforaj işlemi sonunda pulların kenarlarında oluşan doğrusal hat şeklindeki delik dizisine dantel denir. Lineer, kutu ve blok dantel türleri vardır. Lineer dantelde pul köşelerindeki dantel delikleri simetrik değildir
Emisyon
Bir değerli kağıdın veya pulun belirtildiği gün kullanıma çıkarılmasına denir.
Erör
Değerli kağıtların basımı veya zımbalanması sırasında oluşan hataya denir. Değişik erör türleri vardır. Örneğin, baskı kalıbındaki hatadan dolayı meydana gelen klişe erörü, baskı işlemi sırasında herhangi bir rengin basılmasının unutulması sonucunda oluşan renk erörü, perforaj işleminde unutulan zımbalama sonucu oluşan kısmen ve/veya tamamen dantelsiz erörü gibi.
Ese
Baskı işleminin belirli durumunu ve sonucunu gösterme için hazırlanan baskı örneklerine verilen isimdir. Eselerin sadece PTT arşivlerinde bulunmaları gerekir.
Forma
Pul üzerindeki resimli kısmın, kenar açıklıkları hariç, boyutuna verilen isimdir. Örneğin 25x40 mm gibi.
Tiraj
Pul ve/veya değerli kağıtların baskı adedine denir.
Filigran
Pulların basımındaki sahteciliği önlemek için bazı pulların kağıdında bulunan ve kuvvetli ışığa veya siyah zemin üzerine tutulduğunda fark edilebilen şekil, yazı veya motif gibi işaretlere denir. Zor görülen filigranı tespit edebilmek için pul ön yüzü alta gelecek şekilde siyah zeminli bir küçük küvet içine yatırılarak, üzerine kimyasal olarak temiz bir damla benzin damlatılarak filigran belirgin hale getirilir.
Maksimum kart
Posta pulundaki resmin aynısının büyütülmüş olarak basılmış olduğu resimli karttır. Bu kartın resimli yüzüne yapıştırılmış olan pula tatbik edilmiş olan damganın gerek pul ve gerekse kartla yakın bağlantısı olmalıdır. Örneğin, kart ve pul resimleri aynı olmasına rağmen konu ile alakası olmayan veya olay yeriyle alakası bulunmayan bir yerin damgasını içeren kart, maksimum kart olarak kabul edilmemektedir.
Posta Kartı
Üzerinde 'posta kartı' ibaresi taşıyan,alınacak ücreti gösterir pul baskısı bulunan, resimli veya resimsiz kartlardır.
Poşet
İçinde monte edilmiş bantlar olan ve posta pulu konulabilir plastik muhafaza.
Flam
Ücret ödeme makinalarında tarih sangasının yanına basılan 3,3 x 4,4 cm. boyutunda, dörtgen şeklinde olup, içinde reklam, slogan vb. bulunan damga izidir.
Damgalar
Pulların postada kullanıldıklarını belli etmek için damgalama işlemi yapılmaktadır. Damgalanan pul iptal edilmiş olduğundan tekrar kullanılamaz. Bunu sağlamak için çeşitli tipte posta damgaları kullanılmaktadır.Günlük normal damga
Her Posta şubesinin kendisine ait her gün tarihi değiştirilen bir posta damgası vardır. Bu damgada posta şubesinin ismi, uygulamada varsa posta kodu, yine uygulamada varsa zaman bildirimi ve Posta İşletme numarası vardır. Bu damgalar geriye veya ileriye dönük olarak kullanılamaz.
İlk gün damgası
Posta veya hatıra pullarının tedavüle çıkarıldıkları gün, pulların konusuyla ilgili olarak hazırlanmış, sadece o gün kullanılan ve yalnız ait oldukları pulların iptalinde kullanılan, tarihli posta damgalarıdır. Genelde konuya ait yazı ve motiflerle süslüdür.
Özel gün damgası
Anısına pul çıkartılmamış önemli gün ve olaylar için belirli günlerde kullanılan, ilgili bulunduğu olaya ait yazı ve motifler bulunan tarihli posta damgalarına denir.
İlk uçuş damgası
Belirli bir hat üzerinde yapılan uçuş esnasında taşınan uçak postasının iptalinde kullanılan, üzerinde ilgili uçuş rotası belirten yazı ve motifli, tarihli özel posta damgalarıdır. Uçuşun gerçekleştiğinin kanıtı olarak ilk uçuş mektup zarflarında, varış yerinin posta damgasının bulunması aranmaktadır.
Yukarıda belirtilen damga çeşitlerinin daha iyi anlaşılabilmeleri için, aşağıda bazı damga örnekleri verilmiştir.
Bilindiği gibi damga, puldan çok daha eski bir filatelik geçmişe sahiptir. Pulun olmadığı dönemlerde, gönderilerin hangi posta merkezinden verildiklerini belirmek için kullanılmış Prefilatelik posta damgaları bugün koleksiyoncular tarafından aranan nadir damgalardan birisidir. Bir çok çeşitleri ve kullanım amaçları bulunan bu posta damgalarını inceleyen özel damga katalogları mevcuttur.
Keza bugün piyasada tedavüle çıkmış pullar için yapılmış bir çok tanınmış kataloglar mevcuttur. Eski pulların alım ve satım işleri ile takas işlemlerinde bu kataloglar baz alınmaktadır.